(Ne tako) Kratka istorija kolekcioniranja

Začeci formiranja prvih umetničkih zbirki, u obliku u kome su nama danas poznate, prate se od vremena renesanse, kada su pojedine vladarske i plemićke porodice ulagale u umetnike, naručujući dela od njih. Najistaknutije među njima bile su: porodica Mediči u Firenci, D'Este u Ferari, Gonzaga u Mantovi, Montefeltro u Urbinu, i druge.. Porodica rimskog pape Aleksandra Bordžije takođe je sakupljala slike i skulpture tada poznatih umetnika. Dakle, mecenarstvo, odnosno pokroviteljstvo nad umetnošću, razvilo se u renesansnoj Evropi, među pripadnicima plemićkog staleža.

Razvojem privrede i industrije u potonjim vekovima omogućeno je proširenje kolekcionarske prakse, pa ulogu kustosa preuzimaju i pripadnici drugih društvenih slojeva, koji se tada uobličavaju. Nakon Industrijske revolucije je, među novim slojem bogatih preduzetnika, industrijalaca, trgovaca i bankara, bilo onih koji su pasionirano sakupljali umetnička dela, utirući put potonjim kolekcionarima, čije zbrike danas čine srž mnogih kolekcija na Zapadu. Tako je kolekcija Henrija Ozborna Havemajera (Henry Osborne Havemeyer) iz druge polovine 19.veka prerasla u kolekciju Metropoliten muzeja u Njujorku i danas takođe čini njen značajan deo.

Prvu polovinu 20. veka u Americi obeležilo je otvaranje brojnih muzeja, koji su formirani na temeljima privatnih kolekcija. Bogati industrijalci i biznismeni su, u okviru svojih filantropskih aktivnosti (sprovođenih, između ostalog, i zahvaljujući državnoj poreskoj politici koja je ohrabrivala ulaganje u kulturu, umetnost i edukaciju), otvarali fondacije koje su se starale o njihovim privatnim zbirkama. Najistaknutija među njima je Fondacija Solomon R. Guggenheim, čije se delovanje vezuje za Njujork, Bilbao i Berlin, kao i za osnivanje Fondacije Pegi Gugenhajm u Veneciji. Poznata je i veza između bogate američke porodice Rokfeler (Rockefeller) sa osnivanjem njujorškog Muzeja moderne umetnosti MoMA, koji je ova porodica zdušno podržavala i materijalno pomagala.

Američki model umetničkog patrona i kolekcionara kasnije su usvojili mnogi ljubitelji umetnosti koji su bili u prilici da ulažu u umetnost. Paradigmatski primer za to je Pegi Gugenhajm, koja je naručivala i kupovala dela Džeksona Poloka, a potom ih izlagala u svojoj galeriji u Njujorku, ravnopravno sa delima već afirmisanih evropskih umetnika, čime je doprinela etabliranju Poloka kao vodećeg umetnika posleratnog perioda.

U Evropi su i u 20.veku najveće privatne kolekcije pripadale monarsima i plemićkim porodicama. Primer za to je zbirka muzeja Albertina u Beču, nastala iz kolekcije vojvode Albrehta, koji je u 18.veku počeo da sakuplja grafike i crteže, a čiji su naslednici revnosno nastavili započetu praksu. Muzej Tisen-Bornemiza (Thyssen Bornemisza) u Madridu nastao je na osnovu kolekcije barona Tisen-Bornemiza, koji je oko 1920. godine počeo da sakuplja umetnička dela starih majstora, kupujućih ih od američkih biznismena za vreme Velike depresije.

Kolekcionarstvo i patronstvo umetnika u Evropi u prvoj polovini 20.veka obeležile su dve ličnosti, za koje se može reći da su i današnjim kolekcionarima savremene umetnosti model: Reč je o Francuzu Ambroazu Volaru (Ambroise Vollard) i Amerikanki Gertrudi Štajn (Gertrude Stein). Ambroaz Volar, tada ugledni trgovac umetninama, pružio je podršku mnogim umetnicima, kako materijalnu naručivanjem dela, tako i emotivnu, doprinoseći njihovom afirmisanju. Tako je održavao prisne veze sa umetnicima kao što su Sezan, Renoar, Pikaso, Deren, Ruo, Gogen i Van Gog. Zahvaljujući njemu je i njegov asistent Erih Šlomović došao u posed nekoliko stotina umetničkih dela i posle smrti svog mentora ih preneo u Jugoslaviju. Ona se danas čuvaj u Narodnom muzeju u Beogradu. Književnica Gertruda Štajn ostala je upamćena kao veliki patron, ljubitelj umetnosti i kolekcionar. U svom stanu u Parizu održavala je svojevrstan salon, okupljajućitako književnike i umetnike, poput Pikasa, Hemingveja, Ficdžeralda, Džojsa, Matisa, i drugih.

Dok je u Americi privatno kolekcionarstvo već u ranom dvadesetom veku bilo veoma intenzivno, tvoreći tako temelj za umetnički sistem u kome je sprega savremene umetnosti i privatnog kapitala vodeći model funkcionisanja scene savremene umetnosti, u Evropi je tek u poslednjih dvadesetak godina došlo do porasta broja privatnih kolekcija. Najpoznatija među njima svakako je zbirka britanskog advertajzing magnata Čarlsa Sačija (Charles Saatchi ), koji je 1985. godine u Londonu otvorio galeriju i u njoj izložio dela koja je kolekcionirao. Svoju kolekciju je 2010. godine donirao britanskoj državi i njenim građanima. U Nemačkoj su naslednica osnivača Henkel kompanije i fondacije, Anet Brandhorst (Anett Brandhorst ), i njen muž Udo početkom sedamdesetih godina 20. veka započeli sakupljanje umetničkih dela. Švajcarski kolekcionari Ernst i Hildi Bejeler (Ernst Beyeler, Hildy Beyeler ) izlagali su svoju bogatu umetničku zbirku u muzejima širom Španije, Nemačke i Australije, a potom su 1997. godine podigli zgradu u Bazelu, kako bi u nju smestili svoju kolekciju. Bejeler fondacija je danas jedan od najuspešnijih i najposećenijih muzeja u Švajcarskoj. Francuski biznismen Fransoa Pino (François Pinault ) kupio je dve reprezentativne građevine u Veneciji, kako bi u njima izlagao dela moderne i savremene umetnosti iz svoje kolekcije. Ruska naslednica i kolekcionarka savremene umetnosti Daša Žukova u Moskvi je osnovala Centar za savremenu kulturu.

Usled specifičnih društveno-političkih okolnosti u državama koje su bile pod direktnim kulturnim uticajem SSSR-a, i sam pojam privatnog se kosio sa temeljima komunističkih ideja o kolektivnom. To nas ujedno vodi i ka priči o kolekcionarskim praksama u nekadašnjoj Jugoslaviji, a potom i u današnjoj Srbiji.

Kod nas se tradicija kolekcionarstva naslanja na istorijske primere zadužbinara i patrona umetnosti. Dobro je poznato da su još Nemanjići podizali zadužbine, naručivali rukopise i sakupljali ikone i vredne predmete primenjene umetnosti za svoje riznice. Nakon vekova pod turskom vlašću koji su usledili, tek se u 19.veku ponovo formira društveni "sloj", koji je imao priliku da priušti sebi uživanje u umetničkim delima. Tako je već Miloš Obrenović, prvi knez oslobođene Srbije, sakupljao ikone i raznolike predmete velike vrednosti, a njegov primer su sledili i drugi vladari iz njegove dinastije, čije su zbirke nastajale uz manju ili veću sistematičnost.

Uz uspon građanske klase u 19. veku je obnovljeno, odnosno stvoreno, interesovanje za umetnost, kao i potreba pojedinca da sakuplja umetnička dela. Joca Vujić, intelektualac iz Sente, sakupljao je umetnička dela bidermajera i romantizma, a doprineo je i uobličavanju privatne zbirke Subotičana Jovana Milekića. Sllike i vajarska dela iz pomenute dve kolekcije danas se nalaze u Matici srpskoj, dok je Joca Vujić veći deo umetničkih dela iz svog poseda poklomio Narodnom muzeju u Beogradu, postavši tako jedan od njegovih najvećih donatora. Kada je o Narodnom muzeju reč, bitno je istaći da je za njega najveći značaj imala svakako zbirka kneza Pavla Karađorđevića, koji je osnovao i prvi Muzej savremene umetnosti u Beogradu 1929. godine.

Pored kneza Pavla, veliki darodavci Narodnog muzeja i Muzeja savremene umetnosti bili su i umetnici sami, kao i njihovi naslednici i rođaci (Ljubica Luković, sesta Nadeže i Rastka Petrovića

naslednici i rođaci umetnika (Ljubica Luković, koja je bila sestra Nadežde i Rastka Petrovića; Sestra Save Šumanovića Krista Đorđević takođe), ali i naučnici i predstavnici intelektualne elite, poput Mihajla Pupina, Jaše Smodlake, Dragoslava Damnjanovića i drugih.

Advokat i diplomata Pavle Beljanski se nakon Prvog svetskog rata takođe posvetio kolekcionarstvu, pa je tako od 1923. godine sistematično i pažljivo sakupljao dela srpske umetnosti, počevši od prvih modernista s početka 20.veka, pa preko dela predstavnika međuratne umetnosti. Njegova zbirka danas se smatra najkompletnijim i najzaokruženijim pregledom srpskog slikarstva prve polovine 20.veka. Rajko Mamuzić, posleratni kolekcionar koji se već u ranoj mladosti zainteresovao za umetničko stvaranje, svoju vrednu zbirku je 1972. godine poklonio državi i ona je smeštena u prostor koji je grad Novi Sad u te svrhe ustupio i adatirao.

U periodu posle Drugog svetskog rata jedino su državni funkcioneri bili u prilici da formiraju značajnije kolekcije, budući da su oni imali položaj, moć i sredstva. Stoga su neke od poznatih kolekcija oformljenih u ovo vreme posedovali sledeći: visoki partijski funkcioner i general Svetozar Vukmanović Tempo, jugoslovenski ministar kulture Krste Crvenkovski, potom general, ministar unutrašnjih poslova i diplomata Jovo Kapičić, narodni heroj i general Koča Popović, narodni heroj i načelnik Generalštaba Peko Dapčević, narodni heroj Dušan Petrović Šane, diplomata Miodrag Marković, i drugi.

Ekonomska situacija u socijalističkoj nesvrstanoj državi omogućila je stvaranje jednog sloja intelektualne, kulturne i ekonomske elite, zainteresovane za uživanje u umetnosti. Ta elita je stvarana uz Jugoslovensku galeriju umetničkih dela, osnovanu 1956. godine, kao i Prodajnu galeriju Beograd na Kosančićevom vencu.

Umetnička dela nastajala poslednjih nekoliko decenija otkupljivali su privatni kolekcionari. Ti kolekcionari, među kojima ima i art-dilera, s vremena na vreme posećuju inostrane aukcije, na kojima se sporadično pojavljuju dela srpskog umetničkog nasleđa tj. dela slikara 19. i prve polovine 20.veka i koja ostaju u privatnim kolekcijama, budući da muzeji ne mogu da ih priušte. Stoga njihovi vlasnici postaju privatni preduzetnici, intelektualci, direktori preduzeća, poslovni ljudi, spotski profesionalci, profesori, trgovci umetninama, filantropi, galeristi, naslednici porodičnih zbirki, lekari, od kojih su najstariji rođeni tridesetih godina prošlog veka, a najmlađi sedamdesetih. U pitanju je ogromno kulturno blago, koje ostaje nedostupno široj publici.